Staða losunar á Íslandi

Ísland er aðili að rammasamningi Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (e. United Nations Framework Convention on Climate Change; UNFCCC) og öll útfærsla skuldbindinga í loftslagsmálum hér á landi tekur mið af alþjóðlegu og evrópsku regluverki. Hluti af því regluverki er að skila árlega landsskýrslu um losun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi.

Losun Íslands má almennt skipta í þrjá meginflokka þegar hún er skoðuð út frá skuldbindingum gagnvart ESB. Flokkarnir eru samfélagslosun (e. Effort Sharing Regulation; ESR), landnotkun (e. Land Use, Land-Use Change and Forestry; LULUCF) og losun sem fellur undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir (e. EU Emissions Trading System; EU ETS) (sjá mynd).

Samfélagslosun innihelldur aðallega losun frá vegasamgöngum, landbúnaði, sjávarútvegi, jarðvarmavirkjunum, efnanotkun og úrgangi. Undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir fellur losun frá stóriðju, flugi og skipaflutningum innan Evrópska efnahagssvæðisins (EES). Losun frá landnotkun á við um alla losun og bindingu vegna hvers konar landnotkunar (sjá frekari skilgreiningu í kafla 4).

Alþjóðlegar skuldbindingar

Fyrir Parísartímabilið (2021-2030) hafa aðildarríki ESB, auk Íslands og Noregs, sett sér sameiginlegt markmið um 55% samdrátt í losun árið 2030 miðað við 1990 (sjá mynd). Til að ná markmiðinu árið 2030 þurfa löndin á þessu svæði í heild sinni að:

• draga úr losun frá uppsprettum sem falla undir samfélagslosun ríkjanna um 40% m.v. losun ársins 2005,
• ná 310 milljón tonn nettóbindingu frá uppsprettum sem flokkast undir landnotkun,
• draga úr losun frá uppsprettum sem falla undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir um 62% m.v. losun ársins 2005.

Það markmið sem snýr að ETS-kerfinu er samevrópskt og því er ekki gert ráð fyrir að einstök ríki nái fram þeim 62% samdrætti sem kerfinu er ætlað að ná fyrir árið 2030. Fyrir losun og bindingu innan landnotkunar og samfélagslosunar fá ríkin hinsvegar úthlutað hlutdeildarmarkmiði sem endurspeglar stöðu og getu ríkjanna til samdráttar. Hlutdeildarmarkmið fyrir samfélagslosun Íslands hefur ekki verið staðfest en talið er líklegt að það feli í sér samdrátt í samfélagslosun um 41% árið 2030 miðað við losun árið 2005. Núverandi markmið um samdrátt í samfélagslosun er 29% árið 2030 og hefur Ísland nú náð 11% samdrætti árið 2022. Ekki liggur fyrir hvert hlutdeildarmarkmið Íslands fyrir uppfært landnotkunarmarkmið ESB verður en núverandi markmið er að nettólosun aukist ekki miðað við tiltekin viðmiðunartímabil.

Sjálfstæð landsmarkmið

Fyrir utan alþjóðlegar skuldbindingar hefur Ísland einnig sett sér sjálfstæð landsmarkmið. Annars vegar kemur fram í stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar að Ísland muni setja sér sjálfstætt markmið, fyrir samfélagslosun, um 55% samdrátt árið 2030 miðað við losun ársins 2005 (sjá mynd). Þar að auki hefur Ísland sett sér markmið um að ná kolefnishlutleysi árið 2040.

Skil Umhverfisstofnunar

Árlega skilar Umhverfisstofnun landsskýrslu um losun gróðurhúsalofttegunda (e. National Inventory Report; NIR) til ESB og UNFCCC. Skýrslan inniheldur losunarbókhald yfir losun gróðurhúsalofttegunda og bindingu kolefnis úr andrúmslofti á Íslandi.

Annað hvert ár skilar Umhverfisstofnun skýrslu og upplýsingum um stefnur, aðgerðir og framreiknaða losun til ESB fyrir hönd Íslands, síðast árið 2023. Í þeirri skýrslu má finna framreiknaða losun til ársins 2050. Í skýrslunni eru tvær sviðsmyndir, grunnsviðsmynd og viðbótarsviðsmynd, sem byggja á mismunandi forsendum.

Samfélagslosun inniheldur aðallega losun frá vegasamgöngum, landbúnaði, sjávarútvegi, jarðvarmavirkjunum, efnanotkun og úrgangi. Árið 2022 var samfélagslosun Íslands 2,8 milljón tonn CO₂-íg. Umfangsmestu losunarflokkarnir undir samfélagslosun Íslands eru vegasamgöngur, landbúnaður og fiskiskip. Saman telja þeir 72% af samfélagslosun Íslands.

• Milli áranna 2021 og 2022 stóð samfélagslosun Íslands um það bil í stað.
• Samfélagslosun hefur dregist saman um 11% frá árinu 2005.
• Hlutdeild Íslands, samkvæmt bráðabirgðaútreikningum, í sameiginlegu markmiði ESB, Íslands og Noregs um 55% samdrátt verður að draga úr samfélagslosun um 41% árið 2030 miðað við árið 2005. Núgildandi markmið er 29%.
• Til þess að mæta væntanlegum skuldbindingum um 41% samdrátt fær Ísland árlegar losunarúthlutanir. Fyrir árið 2022 var magn þeirra rúmlega 2,8 milljónir tonna CO₂-íg. Ísland hefur uppfyllt kröfur um samdrátt fyrir árin 2021 og 2022. Það þýðir að Ísland á inni sveigjanleika sem hægt er m.a. að flytja milli ára samkvæmt reglum um sveigjanleikaákvæði.

Í töflunni að neðan má sjá helstu breytingar í samfélagslosun Íslands milli áranna 2021 og 2022 skipt eftir undirflokkum.

Losun og binding vegna landnotkunar skiptist í sex undirflokka: mólendi, ræktað land, votlendi, byggð, viðarvörur og skóglendi. Nettólosun vegna landnotkunar á Íslandi var 7,8 milljón tonn CO₂-íg. árið 2022. Umfang losunar innan landnotkunarflokksins á Íslandi er að mörgu leyti frábrugðin losun og bindingu undir þessum flokki í öðrum ríkjum. Flest Evrópuríki eru með meiri bindingu en losun, þ.e. nettóbindingu, í landnotkunarflokknum en á Íslandi er losunin mun meiri en bindingin, þ.e. hér er nettólosun en ekki nettóbinding. Það má rekja m.a. til umfangsmikillar stærðar framræsts lands, og stærðar skóga á Íslandi sem er lítil í samanburði við önnur ríki.

• Stærstu uppsprettur losunar vegna landnotkunar eru mólendi (77%), ræktað land (19%) og votlendi (11%).
• Meirihluti losunar frá landnotkun stafar af framræstu votlendi og er sú losun talin fram bæði undir mólendi og ræktuðu landi eftir aðstæðum.
• Losun sem fellur undir skuldbindingarflokkinn landnotkun var 7,8 milljón tonn CO₂-íg. árið 2022 og er það um 62% af heildarlosun Íslands árið 2022.
• Losun frá landnotkun jókst um tæplega 1% milli áranna 2021-2022 og um 0,3% á tímabilinu 1990-2022.
• Nettóbinding í skóglendi á Íslandi var um 505 þús. tonn CO₂-íg. árið 2022 en einnig er losun frá skóglendi þó hún sé mun minni en bindingin og er sömuleiðis binding í öðrum undirflokkum landnotkunar þó að losun þeirra sé í flestum tilvikum umfangsmeiri en bindingin.
• Binding kolefnis í skóglendi hefur 17-faldast á árunum 1990-2022.

Nokkrar breytingar hafa orðið á losun mismunandi landnotkunarflokka vegna nýrra skilgreiningaratriða á flokkun votlendis í yfir 200 metra hæð yfir sjávarmáli. Við þetta minnkar nettólosun vegna landnotkunar um tæplega 1,7 milljón tonn CO₂-íg. í samanburði við fyrri útreikninga. Þessi breyting á þó við um útreikninga á losun fyrir alla tímalínuna milli 1990 og 2022 þannig að ekki er um að ræða samdrátt í losun milli ára. Stefnt er að frekari úrbótum á losunarbókhaldinu á næstu árum sem mun einnig draga enn frekar úr óvissu.

Leiðréttingar hafa einnig verið gerðar á útreikningi frá ræktuðu landi í samráði við ráðgefandi aðila erlendis. Þannig er áætluð losun frá ræktarlandi um 29% minni en fyrri útreikningar gerðu ráð fyrir. Þegar slíkar leiðréttingar eru innleiddar er það gert fyrir gögnin yfir alla tímalínuna aftur til 1990.

Skuldbindingar í landnotkun

Útlit er fyrir að Ísland muni standast skuldbindingar sínar fyrir árin 2021 og 2022 þar sem árleg nettólosun áranna má ekki vera meiri en meðaltal nettólosunar á viðmiðunartímabilum. Það fer eftir landnotkunarflokkum hvernig losun og binding frá landnotkun telur gagnvart ESB skuldbindingum og eru uppgjörsreglurnar einnig ólíkar milli fyrra (2021-2025) og seinna (2026-2030) skuldbindingatímabils.

Undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir fellur losun frá staðbundnum iðnaði, flug og skipaflutningum innan EES. Árið 2022 var losun frá staðbundnum iðnaði (þ.e. ál- og kísilverum) innan ETS-kerfisins á Íslandi 1,9 milljón tonn CO₂-íg. sem er 120% aukning frá árinu 2005. Milli áranna 2021 og 2022 jókst losun frá staðbundnum iðnaði innan ETS-kerfisins á Íslandi um tæplega 2% og má að mestu leyti rekja það til 9% aukningar í losun vegna kísilmálmframleiðslu á tímabilinu (sjá mynd). Sérstaklega er gerð grein fyrir losun frá flugi sem fellur undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir á heimasíðu Umhverfisstofnunar.

Viðskiptakerfi með losunarþaki (e. cap-and-trade system)

• Árlega gefur ESB út losunarheimildir og fjöldi þeirra samsvarar heildarlosun sem er heimil frá kerfinu það árið.
• Fjöldi losunarheimilda fer fækkandi ár frá ári.
• Hluta losunarheimilda er úthlutað endurgjaldslaust til rekstraraðila og flugrekenda í ETS-kerfinu en hluti þeirra er boðinn upp á þar til gerðum uppboðsvettvangi. Losunarheimildir ganga kaupum og sölum milli aðila sem falla undir ETS-kerfið og annarra þar sem viðskipti með þær eru frjáls.
• ETS-kerfinu er því bæði ætlað að tryggja að samdráttur í losun eigi sér stað og að hann eigi sér stað þar sem það er hagstæðast.

Viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir er einn af hornsteinum ESB við að ná samdrætti í losun gróðurhúsalofttegunda á sem hagkvæmastan hátt. Flugstarfsemi hefur fallið undir gildissvið kerfisins frá 2012 og saðbundinn iðnaður frá 2013 en frá og með 2024 falla auk þess sjóflutningar undir kerfið.

Gerð er grein fyrir losun frá alþjóðasamgöngum, þ.e. millilandaflugi og millilandasiglingum í losunarbókhaldi Íslands. Losun vegna alþjóðasamgangna jókst um 88% milli áranna 2021 og 2022 eftir að öllum takmörkunum var aflétt vegna heimsfaraldurs. Þessa aukningu má rekja til 77% aukningar í losun frá alþjóðaflugi og 124% aukningar í losun frá alþjóðasiglingum á tímabilinu. Þessi mikla aukning skýrist af miklum samdrætti á tímum heimsfaraldurs. Losunin hefur þó ekki náð sömu hæðum og fyrir heimsfaraldur og er nú 12% minni en árið 2019.

Eðli alþjóðasamgangna er þó þannig að það getur reynst ómarkvisst að úthluta ábyrgð vegna losunar þeirra á einstök ríki með afgerandi hætti. Þær reglur sem almennt gilda um losun vegna alþjóðasamgangna í landsskýrslum er að allt eldsneyti sem selt er innan landamæra hvers ríkis til alþjóðasamgangna fellur í losunarbókhald þess ríkis.

Þetta þýðir að losun frá flugrekanda sem millilendir á Íslandi til að taka hér eldsneyti er talin fram í losunarbókhaldi Íslands. Þetta skekkir myndina að vissu leyti og er það m.a. þess vegna sem alþjóðasamgöngur eru teknar fram í viðauka (e. memorandum items) í landsskýrslum. Þar af leiðandi telja alþjóðasamgöngur ekki í heildarlosun en hluti af þeim er talinn fram og gerður upp innan viðskiptakerfis ESB með losunarheimildir.

Ferðamannastraumur, ferðalög og aukin losun

Losun frá alþjóðasamgöngum náði hápunkti árið 2018 þegar metfjöldi ferðamanna kom til Íslands. Þá var losunin 1,5 milljón tonn CO₂-íg. sem var um það bil jafn mikið og öll losun frá vegasamgöngum og fiskiskipum samanlagt. Þar af var losun frá millilandaflugi 1,3 milljón tonn CO₂-íg.

Kynning á losunarbókhaldi Íslands

Hér fyrir neðan má sjá upptöku af kynningu á losunarbókhaldi Íslands frá Loftslagsdeginum sem Umhverfisstofnun hélt í Hörpu þann 28. maí 2024. Kynningin inniheldur umfjöllun um losun gróðurhúsalofttegunda undir öllum skuldbindingaflokkunum þremur sem fjallað er um í þessari vefsamantekt. Einnig er hægt að spóla fram og aftur í upptökunni til að sjá öll hin erindin sem voru haldin á Loftslagsdeginum 2024.