Alþjóðlegi vatnsdagur Sameiðu þjóðanna er 22 mars ár hvert. Í ár markar dagurinn upphaf áratugar vatnsins frá 2005 til 2015. Áratugurinn er áratugur aðgerða í vatnsmálum í heiminum undir yfirskriftinni Vatn fyrir lífið (eða: Vatn til að lifa, Water for life).
Alþjóða Heilbrigðismálastofnunin (World Health Organization, WHO), telur að árið 2002 skorti um 1,1 milljarð manna aðgang að vatni af fullnægjandi gæðum, 2,6 milljarður hafi ekki fullnægjandi hreinlætisaðstæður og að 1,8 milljón manna deyji árlega úr þarmapestum, þar af 90 af hundraði börn undir fimm ára aldri.

Þema vatnsdagsins í ár og áratugarins (vatn fyrir lífið) er til þess að leggja áherslu á þá staðreynd að vatn er ein af grundvallar forsendunum fyrir sjálfbæru mannlífi. Vatn er nauðsyn fyrir velferð manna, heilbrigt umhverfi, líffræðilega fjölbreytni, orkuvinnslu, iðnaðaruppbyggingu og matvælaframleiðslu. Vatn er einnig víða lykilþáttur í menningu og afþreyingu.

Ekki þarf að fjölyrða um mikilvægi vatnsins fyrir Íslendinga. Hornsteinar efnahags Íslands í dag byggja á nýtingu auðlinda hafsins og nýtingu fallvatna. Hreint og ómengað vatn er talið undirstaða velferðar og forsenda fyrir öruggri og heilnæmri matvælaframleiðslu. Þess vegna ættum við ekki að skorast undan áskorunum Sameinuðu Þjóðanna, heldur nýta áratuginn til sóknar fyrir sjálfbæra nýtingu og verndun vatns fyrir bættri velferð.

Vatnsgæði á Íslandi

Gæði neysluvatns

Nægilegt hreint vatn til neyslu hefur verið talið auðfengið og ódýrt á Íslandi. Úrkoma er mikil, eða 2000 mm á ári að jafnaði. Ísland er einnig eitt strjálbýlasta land í Evrópu ef íbúafjöldanum er dreift á allt flatarmál landsins, eða um 3 íbúar á ferkílómeter. Flestir Íslendingar búa hins vegar á tiltölulega afmörkuðu svæði og fyrir vikið er hlutfall þéttbýlisbúa mjög hátt, eða 91,7% þjóðarinnar árið 1995. Á Íslandi eru aðeins 10 þéttbýlisstaðir með yfir 2000 íbúa og 58,4% landsmanna býr á höfuðborgarsvæðinu. Þéttbýlissvæðin eru aðallega við ströndina, þannig að aðeins lítill hluti þjóðarinnar býr inn til landsins.

Þorri landsmanna hefur greiðan aðgang að fersku vatni og ýmsa möguleika á nýtingu þess. Mestallt vatn sem fer til neyslu, eða yfir 95%, er ómeðhöndlað grunnvatn. Það fæst úr lindum, borholum og brunnum. En nokkur sveitarfélög nýta þó enn yfirborðsvatn til neyslu. Yfirborðsvatn er í flestum tilfellum geislað með útfjólubláu ljósi til að eyða örverumengun sem berst í vatnið frá dýrum og úr jarðvegi. Þessi aðferð er oftast nægileg til að tryggja öryggi neysluvatnsins. Því miður eru nokkrir þéttbýlisstaðir sem enn nota ómeðhöndlað yfirborðsvatn. Eftirlitsrannsóknir sýna að þetta vatn er oft mengað og stenst ekki ákvæði neysluvatnsreglugerðar.

Reglulega er fylgst með örveruástandi neysluvatns hér á landi og sýnatakan fer fram í vatnsbóli eða dreifikerfi. Flest heilbrigðiseftirlitssvæði fylgja ákvæðum neysluvatnsreglugerðar um fyrirkomulag og tíðni greininga og því er fjöldi rannsóknarniðurstaða mikill fyrir landið í heild, eða að meðaltali um 1000 á ári árin 1995-2005. Á þessu tímabili hefur yfir 90% sýna staðist þær gæðakröfur sem gerðar eru til örveruástands vatnsins. Örveruástand neysluvatns er því gott hér á landi og á það sérstaklega við um vatn frá vatnsveitum sem dreift er til stærsta hluta þjóðarinnar. Einkaveitur eru lakari, en misgóðar og tengist það oft frágangi við veituna eða lagnakerfið sem oft er auðvelt að lagfæra. Best er vatn úr borholum, því næst uppsprettum og lindum. Í þriðja sæti er vatn úr brunnum en lakast er yfirborðsvatn.

Helstu ástæður þess að neysluvatn hér á landi standist ekki gæðakröfur er of hár heildargerlafjöldi ræktaður við 22 °C og vegna kólímengunar. Oftast stafar þessi mengun af tímabundnum vandamálum vegna lífrænna efna í vatnsbólum, t.d. vegna mikillar úrkomu eða leysinga. Einnig getur verið um að ræða fjölgun örvera aðstæðna í lögnum. Kólímengun stafar oftast af slæmum frágangi vatnsbóla, vegna notkunar á yfirborðsvatni eða að yfirborðsvatn mengar grunnvatn. Saurkólígerlar, sem finnast af og til í neysluvatni, eru nokkuð áreiðanleg vísbending um saurmengun frá dýrum eða mönnum. Ef saurkólí mælist í vatni er slíkt sterk vísbending um að vatnið geti verið heilsuspillandi.

Algjör undantekning er að sýklar finnist í neysluvatni hér á landi og fram til ársins 2000 hafa aðeins verið staðfestar þrjár hópsýkingar af völdum neysluvatns á undanförnum 20 árum. Í þeim tilvikum var um að ræða bakteríusýkingar af völdum Campylobacter. Í öllum tilvikum hafði óhreinsuðu yfirborðsvatni verið hleypt inn á neysluvatnskerfin vegna vatnsskorts. Síðan þá hefur orðið nokkur aukning á sjúkdómstilvikum sem hægt var að rekja til neysluvatns eða grunur lék á að mætti rekja til neysluvatns. Þessi tilvik eru átta talsins, þar sem mismargir veiktust í hverju tilviki, og hafa oftast verið af völdum nóróveiru (María J. Gunnarsdóttir, námsritgerð við Verkfræðideild HÍ, 2005). Stakar sýkingar, bæði staðfestar og óstaðfestar, eiga sér stað hér á landi, fyrst og fremst vegna neyslu mengaðs yfirborðsvatns, en mjög líklegt er að bæði veirur og sníkjudýr komi við sögu í mörgum óstaðfestum sýkingum.

Svipað má segja um óhreinindi vatns. Grunnvatn er að jafnaði hreint og laust við grugg. Þó getur grugg sést í grunnvatni úr ármöl þegar ár eru í vexti og veitilagið er þunnt. Yfirborðsvatn er aftur á móti iðulega mengað af mold og öðrum óhreinindum.

Reglulegar kerfisbundnar mælingar á styrk uppleystra efna í neysluvatni á Íslandi hófust nýlega og gögn hafa ekki enn verið tekin saman í yfirlit. Fram að þessu hafa efnamælingar á neysluvatni einkum tengst virkjun nýrra vatnsbóla, innra eftirliti vatnsveitna og á síðari árum áhuga aðila á framleiðslu og útflutningi átappaðs vatns.

Efnamælingar á íslensku vatni almennt benda til lágs styrks uppleystra steinefna, lágs styrks þungmálma og annarra hættulegra efna, langt undir viðmiðunarmörkum. Lífræn þrávirk efni og varnarefni hafa aldrei greinst yfir greiningarmörkum þar sem mælingar hafa verið gerðar í neysluvatni. Helstu hættur á efnamengun hafa leynst í lagnakerfinu sjálfu og þeim efnum sem þar hafa verið notuð fyrr á öldinni. Verið er að taka upp aukið eftirlit með efnasamsetningu vatns sem dreift er til almennings og starfsemi frá vatnsveitum. Með því er verið að bregðast við kröfum tímans um góða upplýsingagjöf til almennings og fyrirtækja um allt það sem getur varðað velferð þeirra og hagsmuni, enda er neysluvatn skilgreint sem matvæli. Stöðugt er verið að efla mengunarvarnir á aðrennslissvæðum vatnsbóla, m. a. með gerð vatnsverndarsvæða og setningu strangra reglna um umferð, framkvæmdir og meðferð efna á þeim efnasamsetningu neysluvatns í Reykjavík hjá Orkuveitu Reykjavíkur og einnig má finna upplýsingar um efni í neysluvatni á vefnum www.lagnaval.is.

Áhrif landbúnaðar á vatnsgæði

Áburðarnotkun í landbúnaði náði hámarki um 1980 þegar notað var um 15.000 tonn af tilbúnum köfnunarefnisáburði á ári. Síðan hefur dregið úr notkun tilbúins áburðar og hún er í dag um 11.000 til 12.000 tonn á ári. Lífrænn húsdýraáburður er talinn svara til um 2.000 tonnum af köfnunarefni. Meðaláburðarnotkun í landbúnaði er um 110 kg N/ha. Þegar þess er gætt að ræktað land er aðeins um 1,4% af heildarflatarmáli Íslands og mikill úrkoma er ekki að vænta alvarlegrar nítratmengunar frá landbúnaði. Styrkur nítrats (NO3-N) er í flestum tilvikum mjög lágur í neysluvatni og ávallt verulega undir viðmiðunarmörkum, en mælingar ná yfir neysluvatn fyrir meira en 70% þjóðarinnar.

Útskolun á næringarefnum í áburði í ár og vötn hefur verið áætluð í einstökum tilvikum og fyrir landið í heild. Einnig hafa næringarefni verið mæld í ám og vötnum á síðustu árum. Í 37 af 39 vötnum sem mæld voru haustin 1997 og 1998 var styrkur uppleysts köfnunarefnis á formi nítrats undir 0,005 mg N í líter. Styrkurinn var ávallt undir 0,05 mg N í líter. Í samanburði við önnur lönd er hér um lág gildi að ræða.

Notkun varnarefna í landbúnaði er mjög lítil á Íslandi (7 tonn árið 1994). Ástæðan er sú að landbúnaður byggist að mestu á framleiðslu á grasi í fóður fyrir búfé og ekki er þörf á notkun varnarefna í þeirri framleiðslu. Áhrif varnarefna á vatnsgæði eru því metin mjög óveruleg.

Fráveitur þéttbýlisstaða

Í fráveitumálum þéttbýlisstaða er víða úrbóta þörf. Flestir þéttbýlisstaðir liggja hins vegar við ströndina þannig að losun frá þeim hefur ekki nema í fáum tilvikum áhrif á ferskvatn. Ísland hefur lögleitt kröfur og markmið Evrópusambandsins í fráveitumálum. Til að stuðla að úrbótum og framkvæmdum í fráveitumálum setti Alþingi Íslendinga árið 1995 lög um stuðning ríkisins við framkvæmdir sveitarfélaga í fráveitumálum. Við setningu laganna var gert ráð fyrir að heildarkostnaður við fráveituframkvæmdir gæti numið 10-20 milljörðum króna og kostnaður einstakra sveitarfélaga svaraði til 30-90 þús. kr. á íbúa.

Sveitarfélög landsins eru komin misjafnlega langt á veg með framkvæmdir og stóru sveitarfélögin eru komin lengst. Ljóst er að þegar úrbótum í fráveituframkvæmdum verður lokið hefur miklum áfanga verið náð til verndar vatns.

Þungmálmar og þrávirk efni

Í landinu er enginn iðnaður sem losar þungmálma í ferskvatn að einhverju marki, svo vitað sé. Losun er því að mestu frá almennri íbúabyggð, minni iðnaði og umferð. Lágur styrkur þessara efna sem mældur er í fersku vatni (ám) í landinu er því náttúrulegur miðað við íslenskar aðstæður.

Þar sem styrkur þrávirkra lífrænna efna hefur verið mældur í lífríki ferskvatns (Þingvallavatn) er hann mjög lágur. Í Þingvallavatni mælist aðeins styrkur HCB yfir greiningarmörkum í silungi. Í seti mælist styrkur þessara efna í flestum tilvikum undir greiningarmörkum undir yfirborðslaginu, en í nokkrum tilvika rétt yfir greiningarmörkum í yfirborðslaginu. Telja má víst að meginorsök fyrir tilvist þessara efna í íslensku lífríki sé aðborin mengun til landsins með loftstraumum.

Áratugur vatnsins var ákveðinn með ályktun Sameinuðu Þjóðanna (Resolution A/RES/58/217), þar sem markmiðið er að leggja aukna áherslu á vatn til þess að stuðla að því að ná fram markmiðum á sviði vatnsmála sem samþykkt hafa verði á alþjóðavettvangi. Þar má nefna Framkvæmd staðardagskrár 21 ( Agenda 21) og þúsaldarmarkmið Sameinuðu þjóðanna (Millennium Declaration).