Losun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi
Samantekt - söguleg losun til 2022
Sigrún Ágústsdóttir, forstjóri Umhverfisstofnunar
Afleiðingar þessarar losunar af mannavöldum eru þegar orðnar alvarlegar og farnar að hafa áhrif á fólk og samfélög um allan heim. Áhrifanna gætir einnig á Íslandi til dæmis í aukinni tíðni skriðufalla.
Frá því að iðnbyltingin hófst um miðja 18. öld hefur losun gróðurhúsalofttegunda aukist nánast undantekningalaust ár hvert. Styrkleiki koldíoxíðs í andrúmslofti jarðar hefur aukist um rúman helming. Þessi mikli styrkleiki koldíoxíðs hefur orðið til þess að tíðni og öfgar veðurtengdra náttúruhamfara hafa aukist til muna.
Árið 2023 gæti einnig hafa verið sögulegt á annan hátt. Vísbendingar eru um að losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu hafi mögulega náð hámarki og að hún muni dragast saman héðan í frá.
Allar þessar upplýsingar höfum við þökk sé vandaðri gagnaöflun og -vinnslu. Losunarbókhald Íslands er hluti af þessari flóru upplýsinga sem hefur það markmið að veita okkur innsýn inn í stöðu losunar gróðurhúsalofttegunda í fortíð, nútíð og framtíð. Þetta bókhald er lykiltól til að stjórnvöld, fyrirtæki og almenningur geti tekið upplýstar ákvarðanir um loftslagsmál á Íslandi.
Umhverfisstofnun leggur mikla áherslu á stöðugt umbótastarf í losunarbókhaldinu sem er lykilatriði hvað varðar áreiðanleika upplýsinganna. Sífellt bætast við gögn, samanburðarupplýsingar og leiðbeiningar sem skila sér í uppæfrslu á tölum um losun frá nær öllum geirum samfélagsins á hverju ári.
Uppfærsla á aðgerðaáætlun í loftslagsmálum er nú að líta dagsins ljós. Markmið hennar er að auka árangur til að standa við markmið og skuldbindingar Íslands um samdrátt í losun. Regluleg uppfærsla aðgerðaáætlunar er lykilatriði.
Við þurfum öll að taka höndum saman um að snúa ógnvænlegri þróun loftslagsbreytinga við. Leita þarf skilvirkustu leiða til að draga úr álagi nútímalifnaðarhátta á náttúruna. Í því sambandi skipta nýsköpunarlausnir, með sjálfbærni að leiðarljósi, miklu máli.
Samstaða í samfélaginu, samstarf við almenning og atvinnulífið með skýra sýn að leiðarljósi, skilar okkur árangri inn í framtíðina þannig að við munum sjá samdrátt í losun birtast í losunarbókhaldi Íslands.
Heildarlosun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi var 12,4 milljón tonn af CO2-ígildum (CO2-íg.) árið 2022 og hefur aukist um 9% frá árinu 1990. Losun náði hámarki árið 2008 og hefur dregist nokkuð saman síðan.
Mynd: Fífa Jónsdóttir
Heildarlosun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi skiptist í losun vegna orku, iðnaðarferla og vörunotkunar, landbúnaðar, úrgangs og landnotkunar. Viðtekin venja er að tala um heildarlosun án alþjóðasamgangna en ýmist með eða án losunar vegna landnotkunar. Þetta er vegna sérstöðu þessara tveggja flokka í samhengi skuldbindinga og ábyrgðar ríkja á þeim.
Ísland er aðili að rammasamningi Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (e. United Nations Framework Convention on Climate Change; UNFCCC) og öll útfærsla skuldbindinga í loftslagsmálum hér á landi tekur mið af alþjóðlegu og evrópsku regluverki. Hluti af því regluverki er að skila árlega landsskýrslu um losun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi.
Losun Íslands má almennt skipta í þrjá meginflokka þegar hún er skoðuð út frá skuldbindingum gagnvart ESB. Flokkarnir eru samfélagslosun (e. Effort Sharing Regulation; ESR), landnotkun (e. Land Use, Land-Use Change and Forestry; LULUCF) og losun sem fellur undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir (e. EU Emissions Trading System; EU ETS) (sjá mynd).
Samfélagslosun innihelldur aðallega losun frá vegasamgöngum, landbúnaði, sjávarútvegi, jarðvarmavirkjunum, vörunotkun og úrgangi. Undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir fellur losun frá stóriðju, flugi og skipaflutningum innan Evrópska efnahagssvæðisins (EES). Losun frá landnotkun á við um alla losun og bindingu vegna hvers konar landnotkunar (sjá frekari skilgreiningu í kafla 4).
Fyrir Parísartímabilið (2021-2030) hafa aðildarríki ESB, auk Íslands og Noregs, sett sér sameiginlegt markmið um 55% samdrátt í losun árið 2030 miðað við 1990 (sjá mynd). Til að ná markmiðinu árið 2030 þurfa löndin á þessu svæði í heild sinni að:
Það markmið sem snýr að ETS-kerfinu er samevrópskt og því er ekki gert ráð fyrir að einstök ríki nái fram þeim 62% samdrætti sem kerfinu er ætlað að ná fyrir árið 2030. Fyrir losun og bindingu innan landnotkunar og samfélagslosunar fá ríkin hinsvegar úthlutað hlutdeildarmarkmiði sem endurspeglar stöðu og getu ríkjanna til samdráttar. Hlutdeildarmarkmið fyrir samfélagslosun Íslands hefur ekki verið staðfest en talið er líklegt að það feli í sér samdrátt í samfélagslosun um 41% árið 2030 miðað við losun árið 2005. Núverandi markmið um samdrátt í samfélagslosun er 29% árið 2030 og hefur Ísland nú náð 11% samdrætti árið 2022. Ekki liggur fyrir hvert hlutdeildarmarkmið Íslands fyrir uppfært landnotkunarmarkmið ESB verður en núverandi markmið er að nettólosun aukist ekki miðað við tiltekin viðmiðunartímabil.
Fyrir utan alþjóðlegar skuldbindingar hefur Ísland einnig sett sér sjálfstæð landsmarkmið. Annars vegar kemur fram í stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar að Ísland muni setja sér sjálfstætt markmið, fyrir samfélagslosun, um 55% samdrátt árið 2030 miðað við losun ársins 2005 (sjá mynd). Þar að auki hefur Ísland sett sér markmið um að ná kolefnishlutleysi árið 2040.
Árlega skilar Umhverfisstofnun landsskýrslu um losun gróðurhúsalofttegunda (e. National Inventory Report; NIR) til ESB og UNFCCC. Skýrslan inniheldur losunarbókhald yfir losun gróðurhúsalofttegunda og bindingu kolefnis úr andrúmslofti á Íslandi.
Annað hvert ár skilar Umhverfisstofnun skýrslu og upplýsingum um stefnur, aðgerðir og framreiknaða losun til ESB fyrir hönd Íslands, síðast árið 2023. Í þeirri skýrslu má finna framreiknaða losun til ársins 2050. Í skýrslunni eru tvær sviðsmyndir, grunnsviðsmynd og viðbótarsviðsmynd, sem byggja á mismunandi forsendum.
*Þessi tala er ekki staðfest en er áætluð út frá þeim reiknireglum sem ESB hefur notað við úthlutun samdráttarmarkmiða einstakra landa í fortíðinni þegar önnur heildarmarkmið voru gildandi fyrir svæðið í heild.
Mynd: Fífa Jónsdóttir
Samfélagslosun inniheldur aðallega losun frá vegasamgöngum, landbúnaði, sjávarútvegi, jarðvarmavirkjunum, vörunotkun og úrgangi. Árið 2022 var samfélagslosun Íslands 2,8 milljón tonn CO2-íg. Umfangsmestu losunarflokkarnir undir samfélagslosun Íslands eru vegasamgöngur, landbúnaður og fiskiskip. Saman telja þeir 72% af samfélagslosun Íslands.
Í töflunni að neðan má sjá helstu breytingar í samfélagslosun Íslands milli áranna 2021 og 2022 skipt eftir undirflokkum.
Losunarflokkur | Breyting | Þús. tonn CO2-íg. |
% | Skýring |
---|---|---|---|---|
Fiskimjölsverksmiðjur | Aukning | +57 | 463 | Skerðing á raforku |
Vegasamgöngur | Aukning | +66 | 8 | Aukin eldsneytiskaup |
Jarðvarmavirkjanir | Aukning | +11 | 6 | Náttúrulegur breytileiki |
Landbúnaður | Samdráttur | -16 | 3 | Fækkun sauðfjár |
Fiskiskip | Samdráttur | -88 | 15 | Minni eldsneytiskaup hérlendis |
Kælimiðlar | Samdráttur | -29 | 18 | Útfösun eldri kælimiðla |
Losun frá vegasamgöngum nam 926 þús. tonnum CO2-íg. árið 2022.
Losun frá landbúnaði nam 596 þús. tonnum CO2-íg. árið 2022. Meginorsök samdráttar í losun frá landbúnaði er fækkun búfjár.
Losun frá fiskiskipum nam 482 þús. tonnum CO2-íg. árið 2022.
Losun og binding vegna landnotkunar skiptist í sex undirflokka: mólendi, ræktað land, votlendi, byggð, viðarvörur og skóglendi. Nettólosun vegna landnotkunar á Íslandi var 7,8 milljón tonn CO2-íg. árið 2022. Umfang losunar innan landnotkunarflokksins á Íslandi er að mörgu leyti frábrugðin losun og bindingu undir þessum flokki í öðrum ríkjum. Flest Evrópuríki eru með meiri bindingu en losun, þ.e. nettóbindingu, í landnotkunarflokknum en á Íslandi er losunin mun meiri en bindingin, þ.e. hér er nettólosun en ekki nettóbinding. Það má rekja m.a. til umfangsmikillar stærðar framræsts lands, og stærðar skóga á Íslandi sem er lítil í samanburði við önnur ríki.
Nokkrar breytingar hafa orðið á losun mismunandi landnotkunarflokka vegna nýrra skilgreiningaratriða á flokkun votlendis í yfir 200 metra hæð yfir sjávarmáli. Við þetta minnkar nettólosun vegna landnotkunar um tæplega 1,7 milljón tonn CO2-íg. í samanburði við fyrri útreikninga. Þessi breyting á þó við um útreikninga á losun fyrir alla tímalínuna milli 1990 og 2022 þannig að ekki er um að ræða samdrátt í losun milli ára. Stefnt er að frekari úrbótum á losunarbókhaldinu á næstu árum sem mun einnig draga enn frekar úr óvissu.
Leiðréttingar hafa einnig verið gerðar á útreikningi frá ræktuðu landi í samráði við ráðgefandi aðila erlendis. Þannig er áætluð losun frá ræktarlandi um 29% minni en fyrri útreikningar gerðu ráð fyrir. Þegar slíkar leiðréttingar eru innleiddar er það gert fyrir gögnin yfir alla tímalínuna aftur til 1990.
Útlit er fyrir að Ísland muni standast skuldbindingar sínar fyrir árin 2021 og 2022 þar sem árleg nettólosun áranna má ekki vera meiri en meðaltal nettólosunar á viðmiðunartímabilum. Það fer eftir landnotkunarflokkum hvernig losun og binding frá landnotkun telur gagnvart ESB skuldbindingum og eru uppgjörsreglurnar einnig ólíkar milli fyrra (2021-2025) og seinna (2026-2030) skuldbindingatímabils.
Þessi flokkur er stærsta uppspretta gróðurhúsalofttegunda á Íslandi eða um 6 milljón tonn CO2-íg. árið 2022. Losun koltvísýrings frá mólendi kemur að mestu leyti frá votlendi sem hefur verið framræst í 20 ár eða meira og hefur aukin framræsla á síðustu áratugum leitt til aukinnar losunar.
Árið 2022 var losun frá votlendi á Íslandi 845 þúsund tonn CO2-íg. Endurheimt votlendis dregur úr losun CO2, eykur upptöku CO2 en eykur jafnframt losun metans (CH4) sem stafar af náttúrulegu ferli sem er dæmigert fyrir mýrarsvæði. Þrátt fyrir að metan sé 28 sinnum öflugri gróðurhúsalofttegund en koltvísýringur verður nettósamdráttur í losun við endurheimt votlendis.
Ræktað land er stór uppspretta losunar gróðurhúsalofttegunda en árið 2022 var hún 1,4 milljón tonn CO2-íg. Ræktað land er land sem notað er í landbúnaði til ræktunar á grasi, korni og öðrum landbúnaðarafurðum svo sem kartöflum.
Flokkurinn skóglendi er með meiri bindingu en losun. Bindingin hefur aukist mikið frá árinu 1990, eða úr tæplega 30 þúsund tonnum í rúmlega 505 þúsund tonn CO2-íg. árið 2022. Gert er ráð fyrir áframhaldandi aukningu í bindingu frá skóglendi. Helstu ástæður þessa eru aukin árleg nýskógrækt og vaxandi binding núverandi skóga með auknum aldri þeirra.
Undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir fellur losun frá staðbundnum iðnaði, flug og skipaflutningum innan EES. Árið 2022 var losun frá staðbundnum iðnaði (þ.e. ál- og kísilverum) innan ETS-kerfisins á Íslandi 1,9 milljón tonn CO2-íg. sem er 120% aukning frá árinu 2005. Milli áranna 2021 og 2022 jókst losun frá staðbundnum iðnaði innan ETS-kerfisins á Íslandi um tæplega 2% og má að mestu leyti rekja það til 9% aukningar í losun vegna kísilmálmframleiðslu á tímabilinu (sjá mynd). Sérstaklega er gerð grein fyrir losun frá flugi sem fellur undir viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir á heimasíðu Umhverfisstofnunar.
Viðskiptakerfi ESB með losunarheimildir er einn af hornsteinum ESB við að ná samdrætti í losun gróðurhúsalofttegunda á sem hagkvæmastan hátt. Flugstarfsemi hefur fallið undir gildissvið kerfisins frá 2012 og saðbundinn iðnaður frá 2013 en frá og með 2024 falla auk þess sjóflutningar undir kerfið.
Gerð er grein fyrir losun frá alþjóðasamgöngum, þ.e. millilandaflugi og millilandasiglingum í losunarbókhaldi Íslands. Losun vegna alþjóðasamgangna jókst um 88% milli áranna 2021 og 2022 eftir að öllum takmörkunum var aflétt vegna heimsfaraldurs. Þessa aukningu má rekja til 77% aukningar í losun frá alþjóðaflugi og 124% aukningar í losun frá alþjóðasiglingum á tímabilinu. Þessi mikla aukning skýrist af miklum samdrætti á tímum heimsfaraldurs. Losunin hefur þó ekki náð sömu hæðum og fyrir heimsfaraldur og er nú 12% minni en árið 2019.
Eðli alþjóðasamgangna er þó þannig að það getur reynst ómarkvisst að úthluta ábyrgð vegna losunar þeirra á einstök ríki með afgerandi hætti. Þær reglur sem almennt gilda um losun vegna alþjóðasamgangna í landsskýrslum er að allt eldsneyti sem selt er innan landamæra hvers ríkis til alþjóðasamgangna fellur í losunarbókhald þess ríkis.
Þetta þýðir að losun frá flugrekanda sem millilendir á Íslandi til að taka hér eldsneyti er talin fram í losunarbókhaldi Íslands. Þetta skekkir myndina að vissu leyti og er það m.a. þess vegna sem alþjóðasamgöngur eru teknar fram í viðauka (e. memorandum items) í landsskýrslum. Þar af leiðandi telja alþjóðasamgöngur ekki í heildarlosun en hluti af þeim er talinn fram og gerður upp innan viðskiptakerfis ESB með losunarheimildir.
Losun frá alþjóðasamgöngum náði hápunkti árið 2018 þegar metfjöldi ferðamanna kom til Íslands. Þá var losunin 1,5 milljón tonn CO2-íg. sem var um það bil jafn mikið og öll losun frá vegasamgöngum og fiskiskipum samanlagt. Þar af var losun frá millilandaflugi 1,3 milljón tonn CO2-íg.
Hér fyrir neðan má sjá upptöku af kynningu á losunarbókhaldi Íslands frá Loftslagsdeginum sem Umhverfisstofnun hélt í Hörpu þann 28. maí 2024. Kynningin inniheldur umfjöllun um losun gróðurhúsalofttegunda undir öllum skuldbindingaflokkunum þremur sem fjallað er um í þessari vefsamantekt. Einnig er hægt að spóla fram og aftur í upptökunni til að sjá öll hin erindin sem voru haldin á Loftslagsdeginum 2024.