Hengladalir

Mynd: Ingibjörg M. Bjarnadóttir

Kynningarfundur

Kynningarfundur um tillögu að framkvæmdaáætlun náttúruminjaskrár fyrir landeigendur á svæðinu fór fram þann 17. janúar 2024. Fundurinn var stafrænn.

Horfa á upptöku frá fundinum

Skoða glærur frá fundinum

Um svæðið

Sveitarfélag: Sveitarfélagið Ölfus

Möguleg stærð: 10.1 km2

Hengladalir eru hluti af einu stærsta háhitasvæði landsins. Um dalina rennur Hengladalsá og er nokkuð flatlendi í dalbotnunum. Gróður er gróskumikill og er mikið votlendi í Miðdal og Fremstadal. Jarðhitinn er nýttur á svæðinu.

Jarðhitinn á svæðinu er fjölbreyttur og er mýrahveravist mest einkennandi fyrir svæðið en einnig móahveravist og hveraleirsvist. Þar er fjöldi jarðhitalækja og er fjölbreytni þeirra mikil m.t.t. efna- og eðlisþátta sem endurspeglast í lífríki þeirra. Lækirnir hafa mikið verið rannsakaðir og því er þekking á lífríki þeirra mikil. Yfirborðsvatn er töluvert, sem er sjaldgæft á háhitasvæðum.

Laugadepla og naðurtunga finnast innan svæðisins en þær eru í nokkurri hættu skv. válista en þær eru jafnframt friðaðar skv. auglýsingu nr. 1385/2021. Einnig er grámygla á svæðinu sem er sjaldgæf háplöntutegund sem þrífst í jarðhita, en er ekki á válista. Laugabrúða, er nokkuð sjaldgæf en ekki á válista og þrífst í jarðhita. Græðisúra og blákolla finnast þarna líka, þær eru fremur sjaldgæfar og eru ekki bundnar jarðhita, en fylgja oftsinnis jarðhitasvæðum einkum á Suðurlandi. Á svæðinu eru vinsælar gönguleiðir og útivist og umferð ferðamanna hefur aukist á svæðinu.

Staðreyndarsíða Náttúrufræðistofnunar Íslands um Hengladali

Tillaga að svæði á framkvæmdaáætlun

Mögulegar verndarráðstafanir

1.   Vegna líffræðilegs fjölbreytileika og sérstöðu svæðisins er möguleg friðlýsing svæðisins sem náttúruvættis skv. 48. gr. náttúrverndarlaga eða friðlands skv. 49. gr. sömu laga.

Með friðlýsingu svæðisins sem náttúruvætti er verið að vernda lífræn fyrirbæri sem eru einstök og skera sig úr umhverfinu. Friðlýsingin skal jafnframt ná til svæðis kringum náttúrumyndanirnar svo sem nauðsynlegt er til þess að þær fái notið sín. Með friðlýsingu sem friðlands er áhersla á vernd lífríkis og tegund lífvera sem eru sjaldgæfar eða í hættu samkvæmt útgefnum válistum eða til að vernda lífríki sem er sérstaklega fjölbreytt eða sérstætt. Í auglýsingum um friðlýsingu, sem eru birtar í B-deild Stjórnartíðinda, er m.a. kveðið á um markmið friðlýsingar, umsjón, umferð og umgengni, tilhögun verndar, landnotkun og mannvirkjagerð ofl.

Friðlýsing er unnin í samstarfshópi sem skipaður er fulltrúum frá Umhverfisstofnun, sveitarfélagi, landeigenda og annarra eftir þörfum. 

Ekki hefur verið friðlýst sérstaklega sambærilegt svæði en bent er á sérstakar reglur í stjórnunar- og verndaráætlun  fyrir svæði 1, jarðhitasvæði, innan Friðlands að Fjallabaki.

2.  Önnur verndarráðstöfun fyrir svæðið er friðun vistgerðanna skv. 56. gr. náttúruverndarlaga.

Friðun vistgerða felur m.a. í sér sérstaka aðgæsluskyldu, forðast rask, framkvæmdaleyfisskyldu og mótvægisaðgerðir vegna mögulegs rasks. Í auglýsingu um friðun, sem er birt í B-deild Stjórnartíðinda, er kveðið á um umfang friðunar og þær takmarkanir sem af henni leiðir. Sambærileg friðun er til fyrir æðplöntur, mosa og fléttur frá árinu 2021.

Mögulegar takmarkanir/innviðir

Ekki er talin ástæða til að takmarka aðgengi útivistarfólks á svæðinu þar sem gönguleiðir hafa verið kortlagðar og stikaðar. Styrkja þarf innviði svæðisins vegna útivistar til að vernda viðkvæm svæði þess, stýra umferð gesta um það og auka fræðslu um sérstöðu þess. Svæðið liggur við Hellisheiðarvirkjun og hefur það verið mikið rannsakað. Orka náttúrunnar og Orkuveita Reykjavíkur hafa gefið út upplýsinga- og gönguleiðakort fyrir Hengilssvæðið. Gæta þarf sérstaklega að því að nýting jarðhita hafi ekki neikvæð áhrif á verndarstöðu og verndargildi vistgerðanna.

Staðreyndarsíða Náttúrufræðistofnunar Íslands um Hengladali: https://www.ni.is/is/midlun/natturuminjaskra/hengladalir

Tilnefnt af Náttúrufræðistofnun Íslands vegna:

• Hveraleirsvist
• Móahveravistar
• Mýrahveravistar
• Jarðhitalækja

Hveraleirsvist

Verndarstaða: Ákjósanleg – góð

Verndargildi vistgerðar: Hátt. Vistgerðin er á lista Bernarsamningsins frá 2014 yfir vistgerðir sem þarfnast verndar

Nokkuð fjölbreytt vistgerð við hveri, gufuaugu eða heitar sytrur og einkennist af gróðursnauðu yfirborði sem er ýmist leir, hverahrúður, vikur eða hraun en getur einnig haft yfirbragð mels. Útfellingar eru víða og brennisteinsþúfur koma fyrir. Yfirborð vistgerðarinnar er oft á tíðum litríkt þar sem ljósir og rauðir litir eru áberandi. Yfirborðið er allt frá því að vera mjög gljúpt og yfir í mjög hart og þétt. Gróður er blettóttur og tegundasamsetning ræðst af hita og raka í jarðvegi. Hveraleirsvist er tegundafátækasta jarðhitavistgerðin og er þekja gróðurs mjög lítil og jarðvegur er mikið ummyndaður vegna hita. Nánast ekkert fuglalíf er í vistgerðinni.

Upplýsingar um hveraleirsvist á heimasíðu Náttúrufræðistofnunar Íslands

Móahveravist

Verndarstaða: Ekki ákjósanleg – ófullnægjandi

Verndargildi vistgerðar: Mjög hátt. Vistgerðin er á lista Bernarsamningsins frá 2014 yfir vistgerðir sem þarfnast verndar

Heit og þurr jörð, einkum á hæðum og bungum við gufu- og leirhveri. Þar sem gufu leggur yfir ber hún með sér raka sem getur skapað skilyrði fyrir rakakærar tegundir. Mikilla hitaáhrifa gætir í jarðvegi og þar sem þau eru mest eru mosar ráðandi í þekju. Gróðurþekja er þar yfirleitt sundurslitin og ljósleit leirflög áberandi. Við lægri hita er þekja gróðurs samfelldari og hlutdeild æðplantna meiri. Fjöldi tegunda er allmikill í vistgerðinni. Blóðberg er ríkjandi og mjög einkennandi. Jarðvegur er oft ummyndaður næst hverum og þar sem jarðvegshiti er hæstur. Raki í jarðvegi er lítill og undirlag getur verið gropin hraun, skriður eða vikur.

Upplýsingar um móahveravist á heimasíðu Náttúrufræðistofnunar Íslands 

Mýrahveravist

Verndarstaða: Ekki ákjósanleg – ófullnægjandi

Verndargildi vistgerðar: Mjög hátt

Gróskumikið deig- og mýrlendi við heitar uppsprettur, volgrur, laugar og vatnshveri. Þurrari bletti er einnig að finna inn á milli. Land er flatt eða lítið eitt hallandi. Tegundasamsetning getur verið nokkuð breytileg. Æðplöntur eru mest áberandi í þekju en mosar þar sem jarðvegshiti er einna hæstur. Fjöldi tegunda er allmikill í vistgerðinni. Jarðvegur er oftast lífrænn og þykkur en áfoksjarðvegur finnst einnig. Ummyndun jarðvegs vegna hita er víða sýnileg. Á vetrum eru þar að finna urtönd, stokkönd, hrossagauk og músarrindil.

Upplýsingar um mýrahveravist á heimasíðu Náttúrufræðistofnunar Íslands

Jarðhitalækir

Verndarstaða: Ekki ákjósanleg – slæm – hætta á eyðingu

Verndagildi vistgerðar: Hátt

Heitir og volgir lækir á jarðhitasvæðum, annars vegar náttúrulegt afrennsli háhitasvæða og hins vegar afrennsli hvera, lauga og volgra á lághitasvæðum. Vatnshiti og rafleiðni er hærri en í köldum lækjum á Íslandi. Iðustreymi er ríkjandi. Vatnagróður er lítt þekktur á landsvísu.

Æðplöntur eru engar næst uppsprettunum þar sem vatn er heitast, en í heitum lækjum hefur fundist fergin, laugabrúða, smánykra, ármosi og kransþörungar. Þörungagróður er aftur á móti mikill og mynda grænþörungar, kísilþörungar og blágrænubakteríur slýdræsur eða skánir á botni og við bakka. Botngerðin er fjölbreytt, grýttur botn, sandur og leir. Botn lækja, einkum á háhitasvæðum, getur verið þakinn kísilútfellingum.

Sums staðar er töluvert fuglalíf á láglendi, einkum að vetrum s.s. hrossagaukur, stokkönd, urtönd og keldusvín áður fyrr.

Upplýsingar um jarðhitalæki á heimasíðu Náttúrufræðistofnunar Íslands